ZEGRZE. Czterdziestolatek Zegrzyński*

Fot. www.powiat-legionowski.pl

W związku z 60-leciem powstania Jeziora Zegrzyńskiego publikujemy tekst Sławomira Jakubczaka pt: „Czterdziestolatek Zegrzyński” – dotyczący kulis utworzenia Zalewu – Jeziora Zegrzyńskiego. Artykuł ukazał się w 2003 r. z okazji 40. rocznicy powstania powstania jeziora*Powódź, która dotknęła dorzecze górnej Narwi w 1947 r, była bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia prac nad projektem budowy sztucznego zbiornika na tej rzece. Lokalizacja ogólna została ustalona już 13 lutego1951 r., ale dopiero w dniu 20 września 1955 r., Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie (dalej w skrócie WRN) wyraziło zgodę na szczegółową lokalizację stopnia wodnego Dębe oraz zbiornika wodnego na rzece Bugonarew, leżącego w powiatach: Nowy Dwór Mazowiecki, Pułtusk i Wołomin

Zgodę podpisał główny architekt wojewódzki Czesław Kachniarz (późniejszy profesor Politechniki Warszawskiej i Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku (zmarł w Warszawie 25 marca.2003 r.), kierujący Wojewódzkim Zarządem Architektoniczno-Budowlanym. Zgoda nie obejmowała terenów Zegrza, gdyż to wymagało jeszcze uzgodnień i wyjaśnienia kwestii spornych z przedstawicielami MON. Zatwierdzenie projektu tej centralnej inwestycji, która miała być wprowadzona do narodowego planu gospodarczego, nastąpiło decyzją Ministra Żeglugi Mieczysława Popiela z dnia 27 października 1955 r. oraz decyzją Przewodniczącego Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego Eugeniusza Szyra z 28 stycznia 1956 r..

Łacha traci 33 hektary

Po zakończeniu wszystkich procedur lokalizacyjnych, zastępca przewodniczącego Komisji Planowania przy Radzie Ministrów Kazimierz Secomski 29 czerwca 1957 r. zezwolił Zarządowi Inwestycji „Bugobudowa”, mającemu siedzibę w porcie żerańskim przy ul. Modlińskiej, na wykup pierwszych nieruchomości potrzebnych pod tę inwestycję. Były to nieruchomości położone na terenie wsi Dębe, Poddębe i Wieliszew o łącznej powierzchni ok. 30 ha. Komisja Planowania upoważniła Prezydium WRN do szczegółowego określenia wielkości przejmowanych nieruchomości z ewentualnym zmniejszeniem ich powierzchni, gdyby rzeczywiste potrzeby inwestycji były mniejsze. Nabycie nieruchomości miało nastąpić zgodnie z przepisami dekretu z dnia 26 kwietnia 1949 r. o nabywaniu i przekazywaniu nieruchomości niezbędnych dla realizacji narodowych planów gospodarczych (Dz. U. z 1952 r., Nr 4, poz.31).
Wywłaszczanie na pozostałych terenach nastąpiło nieco później, już na podstawie ustawy z  12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości ( Dz.U. Nr 17 poz. 70 ). M. in. 14 grudnia 1960 r. Zarząd „Bugobudowy” otrzymał zgodę na objęcie w posiadanie nieruchomości w gromadzie Serock, położonych we wsiach: Łacha, Gąsiorowo Duże i Tuszyn, o powierzchni ogólnej 39 ha i 7532 m2.
Najwięcej terenu zajęto w Łasze – ponad 33 h, sama wspólnota wiejska straciła 6 ha i 5332 m2 łąk i pastwisk. Z osób prywatnych najwięcej odebrano Danielowi Wedmanowi, ostatniemu potomkowi kolonistów niemieckich w tej wsi, mieszkających tu od początku XIX w. – 2 ha i 8565 m2. Dużo stracili też : Franciszek Pawlak – 2 ha i 6324 m2, Franciszek Dzierżanowski – 2 ha i 1961 m2, Władysław Walkowski 2 ha i 17 m2 oraz Jan Walkowski 1 ha 8759 m2.

Petrochemia, Ursus, Zalew

Projekt zapory i zbiornika wodnego został opracowany przez zespół z Centralnego Biura Studiów i Projektów Budownictwa Wodnego „Hydroprojekt” Oddział we Włocławku. Głównym projektantem był mgr inż. Władysław Nawarski. Inwestycja ta znalazła się wśród tak priorytetowych dla Mazowsza zadań jak Zakłady Petrochemiczne w Płocku i Zakłady Mechaniczne w Ursusie. Zgodnie z narodowym planem gospodarczym rozpoczęcie budowy miało nastąpić w 1957 r. Zakończenie zaplanowano na rok 1961 r.
Już na samym początku pojawiły się jednak problemy, przede wszystkim wielka powódź z kwietnia 1958 r. która dotknęła m.in. Serock, Zegrze , Pułtusk i Nowy Dwór. W 1959 r. trzeba było natomiast zaangażować specjalistyczną firmę PRW „Hydropol” z Gdańska do obniżenia ciśnienia drugiej warstwy wodonośnej pod dnem wykopu pod zaporę.
O tym, że prace nie przebiegały zgodnie z planem, świadczy też uchwała WRN z 30 stycznia 1961 r., w której napisano o potrzebie „pogłębienia koordynacji i intensyfikacji prac „ . Zwrócono też uwagę potrzebę na rozbudowy sieci dróg w rejonie mającego powstać Zalewu Zegrzyńskiego.
Już wtedy wiadomo było, że nie ma szans na zakończenie budowy w 1961 r. Kolejne opóźnienie spowodował wysoki stan wód, jaki utrzymywał się na Bugu i Narwi w trzech wiosennych miesiącach 1962 r. Z tego też powodu w połowie roku 1962 r. odbyło się wyjazdowe posiedzenie kolegium Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej, na którym określono zadania i zapewniono środki umożliwiające terminowe zakończenie prac. Przyznano dodatkowe limity inwestycyjne, zwiększono ilość ciężkiego sprzętu oraz zapewniono znacznie większą liczbę pracowników. Dzięki temu 2 października 1962 r. przedstawiciele rządu mogli ogłosić, że budowa zbiornika dobiega końca i że zużyto na nią 3,5 mln m3 ziemi oraz że już wkrótce popłynie prąd z elektrowni w Dębem, a pierwszą fazą przygotowawczą do próbnego rozruchu będzie zamknięcie w dniu 20 października 1962 r. pięciu potężnych zasuw jazu stopnia wodnego…
Termin ten trzeba było przesunąć o kilka dni, ponieważ trwały jeszcze prace ziemne wewnątrz zapory, czyli od strony zbiornika – niektóre miejsca umacniane były betonowymi płytami. Przygotowywano także nadal urządzenia do przyjmowaniu nadmiaru wody, m.in. przeprowadzano próby z zamykaniem i otwieraniem śluz oraz elektrycznymi mechanizmami poruszającymi zasuwy.

Walentin Makarow, a potem leszcze…

W niedzielę 28 października 1962 r. Prezes Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej oficjalnie przekazał obiekt, o długości 230 m i wysokości 14 m, do eksploatacji ( Nr. DI-.III-5232/36/62 ). Tego dnia o godz. 12 w południe rozpoczęto spiętrzanie wody. Nadano temu uroczysty charakter i  tę datę można w zasadzie uznać za zakończenie budowy zalewu. uroczystość przybyli do Dębego m.in. Przewodniczący Komisji Planowania przy Radzie Ministrów , członek Biura Politycznego KC PZPR Stefan Jędrychowski, który wygłosił okolicznościowe przemówienie, prezes Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej Janusz Grochulski, wicemin. Górnictwa i Energetyki Eugeniusz Zadrzyński, zca kierownika Wydz. Ekonomicznego KC PZPR Mieczysław Popiel, sekretarz Warszawskiego KW PZPR Henryk Szafrański, przedstawiciele wielu resortów i władz wojewódzkich oraz radca ambasady ZSRR w Warszawie Walentin Makarow. Uruchomiono jedną z czterech planowanych turbin, każda o mocy 5 MW ( montaż drugiej turbiny był na ukończeniu, a dwie ostatnie miały być uruchomione pod koniec pierwszego kwartału 1963 r. ). Spiętrzanie wody miało potrwać około 12 dni.
11 listopada 1962 r., gdy woda w zbiorniku osiągnęła poziom 80 cm, przystąpiono do zarybiania Zalewu według planu opracowanego przez naukowców z Instytutu Rybactwa Śródlądowego. W pierwszym rzucie wpuszczono 25 tys. sztuk jednorocznego narybku sandacza o łącznej wadze 445 kg. Następnie 16 transportami sprowadzono z gospodarstw rybackich , działających na jeziorach w okolicy Iławy i Ostródy, narybek leszcza. Tej popularnej i szybko rosnącej ryby przywieziono ogółem 9590 kg. Leszcze poddano selekcji, by po wyeliminowaniu sztuk osłabionych i nie spełniających norm, wpuścić do zbiornika 8660 kg, to jest około 116 tys. sztuk ryb. Na wiosnę 1963 r. planowano kontynuację zarybiania, przede wszystkim leszczem, ale też niespotykanym tu węgorzem. Według ichtiologów, po pełnym zagospodarowaniu rybackim Zalewu Zegrzyńskiego, można byłoby w nim łowić 150-200 ton ryb rocznie, z czego 1/3 łowić mieli wędkarze .

Jest już zalew, potrzebne są drogi

Trwały też prace drogowe wokół Zalewu. Budowana była droga Zegrze-Jachranka-Dębe oraz kładziono nawierzchnię asfaltową na drogach: Dębe-Nasielsk i Dębe-Michałów (prace miały być zakończone w 1963 r.).
Modernizowane były drogi Nieporęt-Białobrzegi i Nieporęt-Rembertów. Rozpoczęto budowę ośrodków wypoczynkowych w Nieporęcie i w Skubiance.
Zajęto się też uregulowaniem stosunków wodno-prawnych dla Kanału Żerańskiego oraz poszczególnych obiektow zapobiegających szkodliwym skutkom spiętrzenia wody, a mianowicie p.n. Nieporęt-Beniaminówka, Beniaminówka-Czarna, Wieliszew, Białobrzegi, Rządza, Arciechów, Popowo, Kania, Gąsiorowo-Prut, Prut-Pułtusk oraz przygotowano odwodnienie Zegrza Płd..
W grudniu 1962 r. Prezydium Stołecznej RN i Prezydium WRN powołały pełnomocnika do zagospodarowania terenu Zalewu Zegrzyńskiego. Został nim inż. Tadeusz Bilewicz, który uzgadniał m.in. sprawy komunikacji Warszawy z terenami nad Zalewem oraz planowane inwestycje central związkowych i przedsiębiorstw handlowych i gastronomicznych.
W styczniu 1963 r. poinformowano oficjalnie, że elektrownia wodna w Dębem o mocy 10 MW została włączona do ogólnopolskiej sieci energetycznej i zasila w prąd Warszawę.
Po raz pierwszy Zalew został całkowicie wypełniony wodą 9 kwietnia 1963 r…
Sławomir Jakubczak

Komentarze